سیستم اعصاب خودمختار (Autonomic Nervous System) به زبان ساده

برای درک سیستم اعصاب خودمختار، ابتدا باید با ساختار کلی سیستم عصبی بدن آشنا شویم. سیستم عصبی بدن به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: سیستم اعصاب مرکزی (Central Nervous System یا CNS) و سیستم اعصاب محیطی (Peripheral Nervous System یا PNS).

• سیستم اعصاب مرکزی (CNS): شامل مغز و نخاع است و وظیفه دریافت، پردازش و ارسال دستورات عصبی را بر عهده دارد.
• سیستم اعصاب محیطی (PNS): این بخش خود به دو زیرمجموعه تقسیم می‌شود: سیستم اعصاب پیکری (Somatic) که مسئول حرکات ارادی و حسی است، و سیستم اعصاب خودمختار (Autonomic) که موضوع اصلی بحث ماست.

آشنایی با سیستم اعصاب خودمختار (ANS)

سیستم اعصاب خودمختار مسئول کنترل تمام فعالیت‌های غیرارادی بدن است. شما به صورت آگاهانه به قلب خود دستور تپیدن یا به معده خود فرمان هضم غذا را نمی‌دهید؛ تمام این فرآیندها توسط ANS مدیریت می‌شود. این سیستم دو حالت یا شاخه اصلی دارد:

۱. سیستم اعصاب پاراسمپاتیک (حالت آرامش و گوارش)

این سیستم زمانی فعال است که بدن در حالت استراحت، سلامت و آرامش قرار دارد. وظایف اصلی آن شامل آرام‌سازی، گوارش، دفع، تولید مثل و تقویت سیستم ایمنی برای مقابله با ویروس‌ها است. به زبان ساده، سیستم پاراسمپاتیک ترمز بدن است. برای مثال، این سیستم ضربان قلب را در حالت استراحت روی ۶۰ بار در دقیقه نگه می‌دارد و از کارکرد بیش از حد و فرسودگی آن جلوگیری می‌کند.

یکی از مهم‌ترین اعصاب این سیستم، عصب واگ (Vagus Nerve) است که از مغز منشعب شده و تاثیر زیادی بر ضربان قلب و دستگاه گوارش دارد. به همین دلیل است که خوردن غذا هنگام استرس می‌تواند آرامش‌بخش باشد؛ زیرا فعال شدن دستگاه گوارش، عصب واگ را تحریک کرده و بدن را به حالت آرامش نزدیک‌تر می‌کند.

۲. سیستم اعصاب سمپاتیک (حالت جنگ یا فرار)

این سیستم که به حالت "جنگ یا فرار" (Fight or Flight) نیز معروف است، زمانی فعال می‌شود که بدن تحت استرس قرار می‌گیرد. این استرس می‌تواند فکری (مانند جلسه امتحان) یا فیزیکی (مانند تمرینات ورزشی سنگین) باشد. در این شرایط، سیستم سمپاتیک کنترل را به دست می‌گیرد تا بدن را برای واکنش اضطراری آماده کند. برای مثال، ضربان قلب را بالا می‌برد، مردمک چشم را برای تمرکز بیشتر گشاد می‌کند و جریان خون را به سمت عضلات هدایت می‌کند.

مقایسه کلیدی سمپاتیک و پاراسمپاتیک

• محل گنگلیون‌ها: گنگلیون‌های (دسته‌های عصبی) سیستم سمپاتیک در سراسر بدن پخش شده‌اند، در حالی که گنگلیون‌های پاراسمپاتیک عمدتاً نزدیک به نخاع و ارگان‌های هدف قرار دارند.
• ریشه‌های عصبی: ریشه‌های پاراسمپاتیک از نواحی جمجمه‌ای (Cranial) و خاجی (Sacral) نشات می‌گیرند، اما ریشه‌های سمپاتیک از سرتاسر ستون فقرات منشعب می‌شوند.

نقش سیستم اعصاب خودمختار در ریکاوری از آسیب دیدگی

برای بهبودی از یک آسیب، بدن باید در حالت ترمیم قرار بگیرد که این حالت توسط سیستم پاراسمپاتیک مدیریت می‌شود. فعال بودن سیستم اعصاب پاراسمپاتیک باعث باز شدن شاهراه‌های ضد التهابی و توقف تولید عامل‌های التهاب‌زا می‌شود. این نکته برای ورزشکاران و افراد عادی بسیار مهم است. استراحت و ریلکس بودن در زمان مصدومیت می‌تواند دوره نقاهت را به طور چشمگیری کاهش دهد. به همین دلیل است که استراحت کافی، مدیتیشن و تکنیک‌های تنفس عمیق، ابزارهای قدرتمندی برای فعال‌سازی سیستم ترمیمی بدن هستند و روند بهبودی را تسریع می‌کنند.